Монгол угсаатан бүрэлдэн тогтсон түүх

Ò¿¿õýí òîäîðõîé íºõöºë áàéäëûí óëìààñ àëèâàà óãñààòàí ÿñòàí, óëñ ¿íäýñòýí ¿¿ñýæ õºãæèõ, ìàíäàõ áóóðàõ, íýãäýõ çàäðàõ, òàðõàõ ñàëáàðëàõ íàðèéí òºâºãòýé ¿éë ÿâö íü òóõàéí àðä ò¿ìíèé ñî¸ëûí àìüäðàëä ã¿íçãèé óë ìºðºº ¿ëäýýäýã ó÷ðààñ Ìîíãîë óãñààòàí ¿¿ñýæ á¿ðýëäñýí ò¿¿õòýé.

Ìîíãîë íóòàãò 750 ìÿíãàí æèëèéí òýðòýýãýýñ õ¿ì¿¿ñ îðøèí àìüäàð÷, ÷óëóó, õ¿ðýë, òºìºð çýâñãèéí ¿åèéã òóóëàí ýäëèã áîëîí îþóíëèã ñî¸ëûí àðâèí áàÿëàã äóðñãàë ¿ëäýýñýí áàéäàã. Ìàíàé óëñûí íóòàãò ýðòíèé õ¿ì¿¿ñ îðøèí àìüäàð÷ áàéñàí áîëîí Ìîíãîë óãñààòàí á¿ðýëäýæ áóñàä àðä ò¿ìíèéõýýñ ÿëãàãäàõ áèå äààñàí ºâºðìºö ñî¸ëûã á¿òýýæ áóé áîëãîñîí ýíý õî¸ð àñóóäàë õýäèéãýýð ñàëøã¿é õîëáîîòîé, íýã íü íºãººãººñºº ¿íäýñëýæ, íýã íü íºãººäºº áàãòàæ áàéäàã õàðèëöàí íÿãò ø¿òýëöýýòýé áîëîâ÷ áàñ õàðààõàí èæèæë ç¿éë áèø þì.

 Àðãûí òîîëëûí ºìíºõ IV-III çóóíààñ ýõëýí Ìîíãîë íóòàãò îðøèí ñóóã÷èä íü òºìðèéí ¿åä øèëæèí îðæ, òýð öàãèéí îâîã, àéìãóóäûí í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóéã äàãíàí ýðõëýõ áîëæ, òàðèàëàí ãàð ¿éëäâýð ýðõëýã÷ ñóóðüøèìàë èðãýíòýé ºðãºí õàðèëöàà õîëáîî òîãòîîæ áàéñàí áàéíà. ¯¿íèé õàìòàä îâãèéí áàéãóóëàë çàäðàí, àíãèò íèéãìèéí ¿ð õºðºí㺠áîëîâñîð÷, òºð óëñ ¿¿ñýõýä õ¿ðãýæýý. Ýíý ¿åýñ ò¿¿õ øàñòèðò Ìîíãîë÷óóäûí ºâºã äýýäñèéí òóõàé ìýäýý áàðèìò äóðäàãäàõ áîëñîí áèëýý.

Ìîíãîë÷óóäûí ýðòíèé ºâºã äýýäýñ

Ìîíãîë îðîíä àíõíû òºð óëñûã ¿¿ñãýã÷èä íü à.ò.º. IV çóóíû ¿åä õ¿÷èðõýãýýð ìàíäàæ, èõ ã¿ðýí áàéãóóëàí, Òºâ Àçèéí ò¿¿õýíä óë ìºðºº òîä ¿ëäýýñýí Õ¿íí¿ íàð áîëíî.

Õ¿íí¿ óëñûí íóòàã äýâñãýð íü ºìíº ç¿ã ò¿ìýí ãàçðûí öàãààí õýðýì, Îðäîñ íóòàã, õîéãóóðàà Áàéãàëü íóóð, áàðóóí òèéø Èë, Òàðâàãàòàé, Øèíý õÿçãààð (Ñèíüæÿí), ç¿¿í  òèéø Óìàðä Ñîëîíãîñ õ¿ð÷, óëñûí òºâ, õààíû ºð㺺 íü Îðõîí, Òóóëûí ñàâ ãàçàðò áàéæýý.

Õ¿íí¿ óëñûí á¿ðýëäýõ¿¿íä Ìîíãîë, Ò¿ðýã, Õàìíèãàí óãñààíû àéìãóóä îðîëöîæ, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí áàéãóóëëûí  õºãæëèéí ÿíç á¿ðèéí øàòàíä îðøèæ áàéâ. Õ¿íí¿ óëñ íü íèéãìèéí õºãæ뺺𺺠àíõàí øàòíû áîîë ýçýìøèã÷, ôåîäàëûí ºìíºõ ¿åèéí øèíæ á¿õèé óëñ áàéæýý.

Ìîíãîë óãñààòàí á¿ðýëäñýí íü, ò¿¿íèé ò¿¿õýí áàéðøèë

Ìîíãîë óãñààòàí á¿ðýëäýõ ÿâö íü Ìîíãîëûí íýãäñýí òºð óëñ òîãòñîí XIII çóóíû ¿åòýé õîëáîãäîíî. Ìîíãîë óãñààíû àéìãóóä í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóé ýðõëýí, áèå áèåýñ ñàëàíãèä îðøèí, äîð äîðíîî íýã íýã òýðã¿¿ëýã÷èéí ìýäýëä áàéæýý.

XI çóóíû äóíäóóð îâãèéí áàéãóóëàë õ¿÷òýé çàäàð÷, àíãèò íèéãýì áèé áîëîõûí õýðýýð õàìàã Ìîíãîë àéìãèéí æèðèéí õîáîîíîîñ àõèæ, ôåîäàëûí ò¿ð¿¿ ¿åèéí óëñûí òºðõèéã îëæýý.

XI-XII çóóíû ¿åä Òºâ Àçè áîëîí Ìîíãîë îðîíä Õàìàã Ìîíãîë áóþó Ãóðâàí ãîëûí ÿçãóóðûí Ìîíãîë÷óóäààñ ãàäíà íèéãýì ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí õºãæ뺺ð äàâóó Õÿòàí, Õýðýéä, Íàéìàí, Òàòàð, Îíãóä çýðýã õ¿÷èðõýã àéìãóóä áàéñàí àâ÷ Ìîíãîë íóòàãò áàéñàí îëîí àéìãèéã íýãòãýæ, ìîíãîëûí íýãäñýí òóëãóóð òºðèéã áàéãóóëæ, íýãýí Ìîíãîë óãñààòàí á¿ðýëäýõ ¿éë ÿâöûã ò¿ðãýòãýõ ¿éëèéã ÿçãóóðûí Ìîíãîë àéìàã “Õàìàã Ìîíãîë óëñ” õèéæ ã¿éöýòãýæýý.

ßçãóóðûí Ìîíãîë àéìãóóä íü XI-XIII çóóíû ¿åä “Äýðëèãèí” , ”Íèðóí” õýìýýõ õî¸ð ¿íäñýí á¿ëýãò õóâààãäàæ áàéæýý.

 “Äýðëèãèí” Ìîíãîëûí íýãäñýí óëñ áàéãóóëàãäàõààñ á¿ð ýðò Äîáó ìýðãýíèé áýëáýñýí ãýðãèé Àëîí-ãîîãîîñ ºìíº áàéñàí îâîã àéìãèéí íýðèéäñýí íýð áîëíî. /ýíýõ¿¿ íýðýýð 18 îâîã àéìàã/

”Íèðóí” Àëîí-ãîîãèéí õºâã¿¿äèéí øóóä óäàì óãñàà áîëîõûí äýýð ÿâààíäàà ÿçãóóðûí Ìîíãîë àéìãóóäûí äîòîð íî¸ðõîõ  äàâõðàãà, ×èíãèñèéí àëòàí óðãèéí ¿¿ñýë ñóóðü áîëñîí áàéíà. /ýíýõ¿¿ íýðýýð 20 àéìàã/

ßíç á¿ðèéí íýðòýé áàéñàí ýäãýýð àéìàã XIII çóóíû ýõýýð “Ìîíãîë” õýìýýõ íýðèéí äîîð íýãäýæ òºâëºðñºí íýãýí òºð óëñûã áàéãóóëñàí þì. Èéíõ¿¿ òºð óëñ íýãäýí áàéãóóëàãäñíààð  îëîí àéìãèéí õîîðîíäûí õÿìðàë, çºð÷èë人í íàìæèæ, òàðõàé áóòàðõàé áàéäàë íü óñòààä, òóñ îðíû ¿éëäâýðëýõ¿é õ¿÷èí, ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûã Ìîíãîë óëñ, Ìîíãîë õýë, Ìîíãîëûí çàí çàíøèë, àæ áàéäàë õýìýýí ÿëãàðàõ óãñààòàíû íèéòëýã òºëºâøèí áèé áîëñîí áàéíà.

Ìîíãîë óëñûí á¿ðýëäýõ¿¿íä áàéñàí îëîí àéìãèéí èõýíõè íü Ìîíãîë õýëòýé, Ìîíãîë óãñààíû óãñààíû àéìãóóä áàéñíû ãàäíà îíãóä, óðèàíõàé çýðýã ìîíãîëæñîí áîëîí ìîíãîëæèæ áàéñàí Ò¿ðýã, Õàìèíãàí àéìàã õèéãýýä Íàéìàí çýðýã ò¿ðýãæèæ áàéñàí àéìãóóä îðñîí áàéíà.

            XIVçóóíû  II õàãàñààñ õîéø Ìîíãîëûí ôåîäàëûí óëñûí áàéäàëä èõýýõýí ººð÷ëºëò ãàð÷ýý. Ìîíãîëûí Þàí óëñûí ¿åä (1271-1368)  Ìîíãîë óãñààòíû äîðíîä æèã¿¿ð áóþó ç¿¿í Ìîíãîë íü äº÷èí ò¿ìýí, áàðóóí æèã¿¿ð íü äºðâºí ò¿ìýí Îéðàä õýìýýí íýðëýãäýæ òýð õî¸ðûã íèéë¿¿ëýí “äº÷èí äºðâºí  õî¸ð” ãýæ òîâ÷ëîí õýëäýã áàéæýý.

            Ìîíãîëûí èõ ã¿ðíèé ¿åä íýëýýä òîîíû ìîíãî÷óóä õàðü îðîíä î÷èæ ñóóñàí íü òýíäýõ íóòãèéí àðä ò¿ìíèé äóíä óóñàí øèíãýæ õîëèìîã ÿñòàí áîëñîí àæýý.

            XIV-XV çóóíû çààãò Ìîíãîë óãñààòíû á¿ðýëäýõ¿¿íä ãàðñàí àíõíû òîìîîõîí ÿëãàðàë íü îéðäóóä ºðíº ç¿ã í¿¿äýëëýí òóñãààðëàñàí ÿâäàë þì.  Òýä èë òàðâàãàòàé, àëòàé ãàçàð íóòàãëàæ, XVII çóóíû ¿åä ÷îðîñ õýìýýõ ººëä àéìãààð òîëãîéëóóëñàí Ç¿¿íãàðûí õààíò óëñûã áàéãóóëñàí. Ìîíãîë óãñààòàíû á¿ðýëäýõ¿¿íä ãàðñàí äàðàà÷èéí ººð÷ëºàëò íü áóðèàä çîíû íýã õýñýã Îðîñûí á¿ðýëäýõ¿¿íä îðñîí ÿâäàë þì.

            Õýäèéãýýð õàëõûí õààä íü óãñàà çàëãàìæèëäàã, òºðèéí òàìãà òýìäýãòýé, òóõàéëñàí ãàçàð íóòàã, õàðüÿàëñàí àðä èðãýäòýé, ýð¿¿ èðãýíèé çàõèðãàà á¿õèé äýýð öýðãèéí áîäëîãûí  ¿¿äíýýñ áèåý äààñàí íýãæ áîëæ, ãàäààäòàé õàðèëöàõ áîëîí äîòîîäûíõîî á¿õ àñóóäëûã áèåý äààí øèéäâýðëýæ áàéñàí áîëîâ÷ Õàëõûí õààíò óëñ íü íèéò ìîíãîë òóóðãàòíû íýãäñýí óëñûí ãîðòèã õ¿ðýýíä áàãòàëöàæ, îëîí ìîíãîë÷óóäûã õóðààíãóéëàí çàõèðñàí åðºíõèé èõ õààíû ìýäýëä ò¿øèí òóëãóóðëàæ áàéæýý. Íèéò Ìîíãîëûí èõ õààíûã ò¿øèõ ÿâäàë íü XVII çóóíû äóíä ¿å áóþó ªâºð Ìîíãîë ìàíæèä ýçëýãäñýíýýñ õîéø óëàì ã¿í áîëñíû ãàäíà Õàëõ Ìîíãîëûí áèå äààñàí òóñãààð ýðõò áàéäàë 1691 îí õ¿ðòýë õàäãàëàãäñàí áàéíà.

            Õàëõ Ìîíãîë Ìàíæèéí õàðüÿàíä îðñíîîð õóó÷èí õàëõûí 7 õîøóóã æèæèãëýæ, õàëõûí íóòãèéã 3 çàì õóâààí íóòãèéí ã¿íä äàðàíãóé èõ öýðãèéã ñóóëãàõûí õàìò àð, ºâºð ìîíãîëûí õ¿í àðäûã ºðòºº õàðóóë, ñàíãèéí òàðèà, ñ¿ðãèéí àëáàíä òàòàí íóòàã àëñëóóëæ ñóóëãñàíû ãàäíà îéðàä ìîíãîë÷óóäûí çàðèì õýñã¿¿äèéã (Îðõîíû ªºëä, øàðãûí õîéä çýðýã) Õàëõûí äîòîð ñóóëãàõ, áàñ õàëõûí õ¿í àðäûã Îéðàäûí íóòàãëàõ ãàçàð ºðòºº õèéëýõ çýðãýýð õîëüöîëäóóëàí íóòàãëóóëñàí íü ìîíãîëûí îëîí íóòàã, ÿñíû õ¿ì¿¿ñ õîëèëäîõ íýãýí ñóðâàëæ áîëæ íóòàã îðíû õ¿í àìûí îâîã, ÿñíû á¿ðýëäýõ¿¿íèéã íýëýýä àëàã öîîã áàéäàëòàé áîëãîñîí áàéíà. Ãýâ÷ Ìîíãîë óãñààòàíóóä àëü íýãýí õàðü ¿íäýñòýí ÿñòàíä óóñàí, õýë, ñî¸ë íü óíòàð÷ àëãà áîëñîíã¿é, ò¿¿õ ñî¸ëûí óëàìæëàë, ºâ ñàí, ºâºðìºö áàéäëàà òóñ á¿ðäýý õàäãàëàí õàäãàëñààð XX çóóíòàé çîëãîñîí íü  ìàíàé àðä ò¿ìíèé íýãýí ç¿éë þì.